Stel je voor, je zit in de trein op een doodgewone ochtend. Opeens zit daar tegenover je iemand die je bekend voorkomt. Niet zomaar bekend, maar heel vertrouwd, diep van binnen. Maar je bent er zeker van dat je diegene nog nooit eerder hebt gezien. Of toch wel? Wat als deze persoon ooit je levenspartner was, degene van wie je het meeste hield en alles samen mee deed? En wat als zulke herinneringen uit je geheugen gewist zijn? Met deze gedachten speelt Michel Gondry in zijn film Eternal Sunshine of the Spotless Mind (2004). Een prachtige, gelaagde film die laat zien hoe verwarrend en ingewikkeld liefde is.
Wanneer de hoofdpersoon Joel Barrish (Jim Carrey) erachter komt dat zijn vriendin Clementine (Kate Winslet) hem via een medische procedure uit haar geheugen heeft laten wissen, is hij kapot van verdriet. Uit pijn en met wraakgevoelens in zijn hoofd besluit hij dezelfde behandeling door te gaan. We volgen het proces in zijn hoofd tijdens deze behandeling. Er komen herinneringen van Clementine voorbij, die allemaal één voor één verdwijnen: de eerste ontmoeting, de ruzies en ook de mooie momenten. Door dit laatste begint Joel zich te realiseren dat hij Clementine helemaal niet wil vergeten. Zijn relatie met Clementine eindigde misschien in pijn, het heeft hem ook veel moois opgeleverd. Hij begint zich te verzetten tegen het uitwissen en probeert Clementine te verstoppen op plekken in zijn geheugen waar de procedure niet bij kan.
In een prachtige plot zijn herinnering, identiteit en liefde als thema’s met elkaar verweven. De film legt bloot hoe mensen zich teveel focussen op op de ‘uitkomst’ van een relatie, of van andere dingen in het leven. Door herinneringen te wissen worden pijnlijke momenten verwijderd, maar ook belangrijke ervaringen die mensen vormen. Joel wil Clementine uit zijn hoofd bannen om zijn pijn weg te nemen, maar ontdekt dat hierbij ook alles wat voor hem van betekenis was verdwijnt. Een existentiële vraag komt naar voren: is het beter om liefgehad en geleden te hebben, of om je nooit iets te herinneren? Eternal Sunshine heeft als boodschap dat zelfs de moeilijkste en pijnlijkste herinneringen in ons leven waardevol zijn, omdat ze ons maken tot wie we zijn. Herinneringen zijn verweven met je identiteit.
Scherp rekent de film af met romantische clichés. Clementine lijkt eerst het archetype van de manic pixie dream girl te zijn – ze is een spontane, chaotische en excentrieke vrouw die de gesloten, sombere Joel ‘tot leven wekt’. Maar gaandeweg worden Joel en de kijker geconfronteerd met hoe problematisch dit geïdealiseerde beeld is. Clementine wil geen object van verlangen of verlossing zijn. Ze zegt expliciet: ‘Too many guys think I’m a concept, or I complete them, or I’m gonna make them alive… but I’m just a fucked-up girl who’s lookin’ for my own peace of mind. Don’t assign me yours.’ Dit vertelt de kijker en Joel om haar te zien als een mens, met zoals iedereen complexe gevoelens en onzekerheden.
De niet-lineaire, gefragmenteerde structuur van de film vormt een slim spel met met tijd en perspectief. De kijker gaat mee in het hoofd van Joel waar de herinneringen aan Clementine één voor één worden gewist. Het verhaal ontvouwt zich grotendeels achterstevoren, van het einde van hun relatie naar het begin. Dit zorgt voor een melancholisch en verwarrend gevoel, wat perfect bij de thematiek past. De steeds korte, soms onduidelijke fragmenten laten zien hoe brein en geheugen werken, en hoe abstract gedachten eigenlijk zijn. Joels herinneringen zijn associatief, chaotisch, soms helder en soms vaag. Dit maakt de film heel intrigerend en ook wel uitdagend om naar te kijken. Het vraagt de kijker om goed op te letten. Zo’n bijzondere afspiegeling van gedachten en herinneringen is namelijk emotioneel heel raak.
De visuele stijl van de film is surrealistisch, wat goed past bij het verhaal. Gondry gebruikt praktische effecten en fantasievolle overgangen, zoals deuren die opeens nergens meer naartoe leiden, figuren met wazige gezichten en boeken die verdwijnen. Deze effecten verbeelden het ongrijpbare van herinneringen, en dit is prachtig. De stijl komt soms amateuristisch over. Die is namelijk niet gelikt, met rommelige belichting, ruwe overgangen tussen scènes en alledaagse taferelen. Maar juist deze imperfectie versterkt de dromerige, persoonlijke sfeer van de film. Een gewaagde keuze, maar heel mooi.
Een voorbeeld van Gondry’s vindingrijke, visuele metaforiek is het veranderen van Clementines haarkleur. Dit is meer dan alleen een handig hulpmiddel om het verhaal beter te volgen. Clementine heeft groen haar wanneer Joel haar voor het eerst ontmoet. De groene kleur staat symbool voor de lente en het begin van de liefde tussen de twee hoofdpersonen. Tijdens de ‘zomer’ van de liefde heeft Clementine rood haar. Als Joel deze herinneringen tegenkomt, begint hij Clementine te verstoppen in zijn geheugen — dit zijn momenten in hun relatie met de meeste betekenis. Het rood vervaagt naar oranje: de herfst. Dit zijn de herinneringen waarin Clementine en Joel steeds meer ruzie krijgen, het einde van hun relatie. Tenslotte is Clementines blauwe haar het symbool voor de winter, deze kleur heeft ze wanneer ze Joel uit haar geheugen heeft gewist. Dit symbolisme is schept complexiteit en gelaagdheid in de vertelling.
De soundtrack van de film door Jon Brion ondersteunt het verhaal en de dromerige sfeer. Het is melancholisch en niet te aanwezig. Het klinkt ook winters, perfect voor de setting, en het maakt de film extra ontroerend.
